सिंदूर हा भारतीय संस्कृतीत विशेषतः हिंदू धर्मात महत्त्वाचा आहे. आजकाल, सिंदूराचे स्वरूप बदललं आहे. रासायनिक रंग आणि कृत्रिम पदार्थांपासून बनलेलं सिंदूर बाजारात उपलब्ध आहे. आधुनिक काळात, पारायुक्त (मर्क्युरी) सिंदूराच्या वापरामुळे त्वचेच्या ऍलर्जी किंवा विषारीपणाचा धोका असल्याने, गर्भवती स्त्रिया किंवा संवेदनशील त्वचा असणाऱ्यांना त्याचा वापर टाळण्याचा सल्ला दिला जातो. सध्या उपलब्ध वैज्ञानिक संशोधनात कपाळावर सिंदूर लावण्याचा मेंदूवर थेट परिणाम दर्शवणारे कोणतेही ठोस पुरावे नाहीत. तथापि, पारा आणि लेड यांसारख्या विषारी पदार्थांच्या दीर्घकालीन संपर्काबाबत वैद्यकीय समुदायात चिंता नक्कीच आहे.

सिंदूराचा उगम प्राचीन भारतात झाला असावा. वैदिक काळापासून हळद, चुना आणि पारा यांच्या मिश्रणातून तयार होणारा हा लाल रंगाचा पदार्थ पूजाविधी आणि सौंदर्यप्रसाधनात वापरला जायचा. सिंदूराचा उल्लेख प्राचीन ग्रंथांमध्ये, विशेषतः विवाह आणि सौभाग्याशी जोडलेल्या संदर्भात आढळतो.

सिंदूर सुरुवातीला धार्मिक विधींसाठी, विशेषतः देवीच्या पूजेत आणि यज्ञात वापरला जायचा. नंतर तो विवाहित स्त्रियांच्या मांगात भरण्याचा प्रतीकात्मक रंग बनला असण्याची शक्यता आहे.

आयुर्वेदात सिंदूराला औषधी गुणधर्म मानले गेले. पारा-आधारित सिंदूर (हिंगुळ) त्वचेच्या रोगांवर उपचारासाठी वापरला जायचा, परंतु आधुनिक काळात त्याच्या विषारीपणामुळे सावधगिरी बाळगली जाते.

हिंदू संस्कृतीत, सिंदूर हे विवाहित स्त्रीचे लक्षण मानले जाते. विवाहानंतर पती आपल्या पत्नीच्या मांगात सिंदूर भरतो, जे तिच्या सौभाग्याचे आणि पतीच्या दीर्घायुष्याचे प्रतीक आहे. सिंदूर केवळ धार्मिकच नाही तर सौंदर्याचा भाग मानला जातो. मांगातील लाल रंग स्त्रीच्या सौंदर्यात भर घालतो आणि सामाजिकदृष्ट्या तिच्या वैवाहिक स्थितीचे द्योतक आहे.

भारताच्या विविध भागांत सिंदूराचा वापर वेगवेगळ्या पद्धतीने होतो. उदाहरणार्थ, बंगालमध्ये सिंदूराला "नोआ" किंवा "अलता" म्हणूनही ओळखले जाते, तर दक्षिण भारतात काही ठिकाणी हळदीचा वापर सिंदूरासारखा केला जातो.

सिंदूर देवी पार्वती, लक्ष्मी आणि शक्तीच्या पूजेशी जोडले जाते. अनेक मंदिरांमध्ये देवीच्या मूर्तींवर सिंदूर लावले जाते, जे शक्ती आणि सौभाग्याचे प्रतीक आहे. सिंदूर लावणे हे पवित्रतेचे आणि आध्यात्मिक शक्तीचे लक्षण मानले जाते. काही धार्मिक विधींमध्ये पुरुषही माथ्यावर सिंदूराचा टिळा लावतात, जसे हनुमान पूजेत.

काही कथांनुसार, सिंदूर लावण्याची प्रथा सीता-रामाच्या कथेशी जोडली जाते. सीतेने आपल्या पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी मांगात सिंदूर लावला, अशी मान्यता आहे.

हिंदू परंपरेत, अविवाहित मुली किंवा स्त्रिया सामान्यतः मांगात सिंदूर लावत नाहीत, कारण ते विवाहित स्त्रीचे प्रतीक आहे. पारंपरिक रीत्या, पतीच्या मृत्यूनंतर विधवांनी सिंदूर लावणे बंद केले जाते, कारण ते सौभाग्याचे लक्षण आहे. तथापि, ही प्रथा आधुनिक काळात काही ठिकाणी बदलत आहे.

काही संन्यासी, साधू किंवा विशिष्ट संप्रदायांमध्ये सिंदूराचा वापर वर्ज्य आहे, कारण त्यांचे जीवन वैराग्य आणि सांसारिक बंधनांपासून मुक्तीवर केंद्रित आहे.

काही स्त्रिया परंपरेऐवजी सौंदर्यासाठी किंवा फॅशनसाठी सिंदूर लावतात. काही ठिकाणी, सामाजिक बदलांमुळे सिंदूर लावणे ऐच्छिक झाले आहे, आणि काही स्त्रिया ते न लावणे पसंत करतात.

कपाळावर केंद्रस्थानी (माथ्यावर) सतत सिंदूर लावल्याने मेंदूवर थेट परिणाम होण्याची शक्यता प्रामुख्याने सिंदूराच्या रासायनिक रचनेवर अवलंबून आहे. पारंपरिक सिंदूरात हिंगुळ (mercuric sulfide) किंवा पारा असू शकतो. जर सतत आणि दीर्घकाळ माथ्यावर सिंदूर लावले गेले, तर त्वचेद्वारे पारा रक्तप्रवाहात शोषला जाऊ शकतो. पारा हा न्यूरोटॉक्सिन आहे, जो मेंदू आणि मज्जासंस्थेवर विपरीत परिणाम करू शकतो.

दीर्घकालीन पाराच्या संपर्कामुळे स्मृती कमी होणे, एकाग्रता कमी होणे, चिडचिडेपणा, थरथरणे (tremors) किंवा गंभीर प्रकरणांमध्ये न्यूरोलॉजिकल नुकसान होऊ शकते. तथापि, यासाठी मोठ्या प्रमाणात आणि दीर्घकालीन संपर्क आवश्यक आहे, जो सामान्यतः मर्यादित सिंदूर लावण्याने होत नाही. त्वचेद्वारे पाराचे शोषण मर्यादित असते, परंतु सतत वापर आणि त्वचेची संवेदनशीलता यामुळे जोखीम वाढू शकते.

आधुनिक सिंदूरात कृत्रिम रंग (जसे की लेड-आधारित रंग) असू शकतात, जे त्वचेद्वारे शोषले जाऊ शकतात. लेड (शिसे) देखील न्यूरोटॉक्सिन आहे आणि दीर्घकालीन संपर्कामुळे मेंदूच्या कार्यावर परिणाम होऊ शकतो, विशेषतः स्मृती आणि संज्ञानात्मक (cognitive) कार्यांवर. याशिवाय, रासायनिक रंगांमुळे त्वचेची ऍलर्जी किंवा जळजळ होऊ शकते, ज्यामुळे अप्रत्यक्षपणे डोकेदुखी किंवा अस्वस्थता यासारखे त्रास होऊ शकतात.

पारंपरिक सिंदूरात पारा असल्यास, तो त्वचेद्वारे शोषला जाऊ शकतो. गर्भवती स्त्रियांमध्ये यामुळे रक्तप्रवाहात पारा जमा होऊ शकतो, जे गर्भाच्या विकासावर परिणाम करू शकते. पारा हा न्यूरोटॉक्सिन आहे, ज्यामुळे गर्भाच्या मेंदू आणि मज्जासंस्थेच्या विकासावर विपरीत परिणाम होऊ शकतो. यामुळे जन्मजात दोष (congenital defects) किंवा विकासात्मक विलंब (developmental delays) होण्याचा धोका असतो.

पाराच्या दीर्घकालीन संपर्कामुळे गर्भवती महिलेच्या किडनी आणि यकृतावर ताण येऊ शकतो, जे गर्भधारणेदरम्यान जोखमीचे आहे.

काही सिंदूरांमध्ये रासायनिक रंग किंवा इतर घटक असतात, ज्यामुळे गर्भवती महिलांना त्वचेची जळजळ, खाज किंवा ऍलर्जी होऊ शकते. गर्भधारणेदरम्यान त्वचा अधिक संवेदनशील असते, त्यामुळे ही जोखीम वाढते. लाल रंगाचे कृत्रिम डायज (जसे की लेड-आधारित रंग) त्वचेच्या संपर्कात आल्यास रक्तात शोषले जाऊ शकतात, जे गर्भासाठी हानिकारक ठरू शकते.

काही रासायनिक घटक हॉर्मोन्सवर परिणाम करू शकतात, जे गर्भधारणेदरम्यान नाजूक असलेल्या हॉर्मोनल संतुलनावर विपरीत परिणाम करू शकतात.

जर सिंदूर पूर्णपणे नैसर्गिक असेल (उदा., हळद, कुमकुम, चंदन), तर मेंदूवर थेट परिणाम होण्याची शक्यता नगण्य आहे. मात्र, यातील काही घटकांमुळे त्वचेची ऍलर्जी होऊ शकते, ज्यामुळे डोकेदुखी किंवा अस्वस्थता उद्भवू शकते.

कपाळाची त्वचा तुलनेने जाड असते, त्यामुळे रासायनिक पदार्थांचे शोषण मर्यादित असते. परंतु, जर त्वचा संवेदनशील असेल किंवा जखम असेल, तर शोषणाची शक्यता वाढते.

धार्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून, सिंदूर लावणे हे सौभाग्य आणि शांतीचे प्रतीक मानले जाते, ज्यामुळे मानसिक स्थिरता आणि सकारात्मक भावना वाढू शकतात. याचा मेंदूवर सकारात्मक परिणाम होऊ शकतो, परंतु हा प्रभाव रासायनिक नव्हे तर मानसिक आहे.

जर सिंदूर पावडर स्वरूपात असेल आणि श्वासाद्वारे आत गेल्यास, त्यातील रासायनिक घटक श्वसनमार्गात जळजळ निर्माण करू शकतात, जे गर्भवती महिलेसाठी त्रासदायक ठरू शकते, त्यामुळे गर्भवती महिलांनी पारायुक्त किंवा रासायनिक सिंदूर टाळावे, असा सल्ला दिला जातो.

त्याऐवजी, हळद, कुमकुम, किंवा नैसर्गिक हर्बल घटकांपासून बनवलेले सिंदूर वापरण्याचा पर्याय सुचवला जातो. बाजारात "हर्बल कुमकुम" किंवा "ऑरगॅनिक सिंदूर" उपलब्ध आहे, जे त्वचेसाठी सुरक्षित आहे. हळद आणि चंदन यांसारखे नैसर्गिक पदार्थ वापरता येऊ शकतात, जे धार्मिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या स्वीकार्य आहेत, असं मानलं जातं.

कोणतेही नवीन सिंदूर वापरण्यापूर्वी, त्वचेच्या छोट्या भागावर चाचणी (patch test) करावी, जेणेकरून ऍलर्जीचा धोका टाळता येईल. गर्भवती महिलांनी सिंदूर वापरण्यापूर्वी त्वचारोगतज्ज्ञ (dermatologist) किंवा डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा, विशेषतः जर त्यांना त्वचेची संवेदनशीलता किंवा ऍलर्जीचा इतिहास असेल.

विशेषतः गर्भधारणेच्या पहिल्या तिमाहीत, जेव्हा गर्भाचा विकास अत्यंत नाजूक असतो, सिंदूराचा वापर मर्यादित ठेवावा, असं सांगितलं जातं. जर धार्मिक किंवा सांस्कृतिक बंधने नसतील आणि सिंदुराची रासायनिक रचना अज्ञात असेल, तर गर्भवती महिलांनी सिंदूर लावणे टाळणे हा सर्वात सुरक्षित पर्याय असल्याचं म्हटलं जातं.

काय काळजी घ्याल ?

हर्बल किंवा ऑरगॅनिक सिंदूर (हळद, कुमकुम, नैसर्गिक रंगांपासून बनलेले) वापरावे, ज्यामध्ये पारा किंवा लेड नसते.

दररोज आणि जास्त प्रमाणात सिंदूर लावणे टाळावे, विशेषतः जर त्याची रासायनिक रचना अज्ञात असेल.

नवीन सिंदूर वापरण्यापूर्वी त्वचेवर पॅच टेस्ट करावी, जेणेकरून ऍलर्जी किंवा जळजळ टाळता येईल. 

जर तुम्हाला डोकेदुखी, चक्कर येणे किंवा त्वचेची जळजळ यासारखी लक्षणे दिसली, तर त्वचारोगतज्ज्ञ किंवा डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा.

बाजारातून सिंदूर खरेदी करताना, त्याची रासायनिक रचना तपासावी आणि विश्वसनीय ब्रँड निवडावे.

( सदरची माहिती संकलित असून त्याबाबत मतमतांतरे असल्यास mediabharatnews@gmail.com या ईमेलवर कळवू शकता. )